Το Πάσχα στην Κοζάνη γιορτάζεται σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που γιορτάζεται σε όλα τα μέρη της Ελλάδος. Εκτός από το καθαρά τυπικό θρησκευτικό λειτουργικό στα έθιμα περιλαμβάνεται το κόκκινο αυγό, το τσουρέκι, ο οβελίας κτλ.

Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν ορισμένα ιδιαίτερα έθιμα που μόνο στην Κοζάνη και την περιοχή της τηρούνται. Αυτά θα περιγράψουμε.

ΤΑ ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΕΘΙΜΑ

Το χριστιανικό συμβολισμό του Πάσχα καθιέρωσε για πρώτη φορά ο Απόστολος Παύλος. Από την εποχή που οι χριστιανοί άρχισαν να γιορτάζουν το Πάσχα, διατήρησαν ορισμένα χαρακτηριστικά του Εβραϊκού, ενώ ταυτόχρονα προσέθεσαν άλλα. Αυτό φαίνεται από το πασχαλινό αρνί (οβελίας) και τα κόκκινα αυγά.

Πλούσια είναι η παράδοση για τον συμβολισμό των αυγών του Πάσχα. Στα Βυζαντινά χρόνια έφτιαχναν κουλούρα που στην μέση της είχε ένα κόκκινο αυγό. Το αυγό, από το οποίο βγαίνουν τα πουλιά, συμβολίζει την ζωή, ενώ το κόκκινο είναι το χρώμα της ζωής. Το βάψιμο των αυγών, για λατρευτικούς σκοπούς απαντάται σε διάφορους τόπους του κόσμου.

Πριν τη γιορτή του Πάσχα, έχουμε μία περίοδο νηστείας 50 ημερών. Η τελευταία εβδομάδα πριν από την Κυριακή του Πάσχα είναι η Μεγάλη Εβδομάδα των Παθών.

Η ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ

Σαράντα μέρες κράταγε η νηστεία πριν το Πάσχα γιατί τόσες νήστεψε και ο Χριστός στην έρημο. (Αν τις μετρήσουμε από την Καθαρή Δευτέρα έως και το Μεγάλο Σάββατο είναι σαράντα οκτώ [48])! Τις τρεις πρώτες της Μεγάλης Εβδομάδας, μάλιστα, μερικές γυναίκες δεν έβαζαν στο στόμα τους τίποτα, ούτε καν ψωμί ή νερό και την τέταρτη έτρωγαν μόνο ειδικά φαγητά – καρυδόπιτα, σούπα με φασόλια, πετιμέζι. Πόσο αργά περνούσε η σαρακοστή για όσους νήστευαν -και νήστευαν οι περισσότεροι…

Η “κυρά Σαρακοστή” ήταν το ημερολόγιό τους. Την παρίσταναν ως καλογριά. Έπαιρναν μια κόλλα χαρτί και σχεδίαζαν μια γυναίκα. Δεν της έκαναν στόμα γιατί συνέχεια νήστευε και τα χέρια της ήταν σταυρωμένα γιατί όλο προσευχόταν. Είχε 7 πόδια, τις 7 βδομάδες της Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν και ένα πόδι. Το τελευταίο το έκοβαν το Μεγάλο Σαββάτο.

Το Σάββατο του Λαζάρου

Το Σάββατο του Λαζάρου ο λαός μας γιορτάζει την πρώτη Λαμπρή. Την έγερση του φίλου του Χριστού του «αγέλαστου» Λάζαρου. Είναι η μέρα που ο Χριστός νίκησε το θάνατο.

Το Σάββατο του Λαζάρου θεωρείται μέρα του θανάτου και της ζωής. Σε κάποια χωριά μάλιστα οι αγρότες δεν μαζεύουν τη σοδιά τους γιατί φοβούνται ότι οι καρποί της γης φέρουν τον θάνατο μέσα τους.

ΟΙ ΛΑΖΑΡΙΝΕΣ

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας γιορτάζουν τους Λαζάρους. Στην περιοχή του Τσιαρτσιαμπά (νότια της Κοζάνης) συναντούμε τις «ΛΑΖΑΡΙΝΕΣ».

Την παραμονή της γιορτής, οι Λαζαρίνες ξεχύνονταν στα χωράφια έξω από τα χωριά για να μαζέψουν λουλούδια που με αυτά θα στόλιζαν το καλαθάκι τους την άλλη μέρα ντυμένες με τοπικές ενδυμασίες φορώντας ειδική στολή. Γύριζαν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας το Λάζαρο και εισέπρατταν μικρό φιλοδώρημα, χρήματα, αυγά, φρούτα ή άλλα φαγώσιμα.

Τα έθιμα του Λαζάρου στα χρόνια της σκλαβιάς είχαν κοινωνική σκοπιμότητα Στις γυναίκες και ιδίως στα νέα κορίτσια που δεν έβγαιναν συχνά έξω από το σπίτι επειδή τα ήθη της εποχής και ο φόβος της αρπαγής τους από τους Τούρκους τις περιόριζαν, δίνονταν κάποιες ελευθερίες: γίνονταν αλληλογνωριμίες και νυφοδιαλέγματα και σε λίγο καιρό ακολουθούσαν τα προξενιά, τα αρραβωνιάσματα και οι γάμοι.

Κυριακή των Βαΐων

Η Κυριακή της Μεγάλης Εβδομάδας ονομάζεται έτσι, γιατί “μετά Βαΐων και κλάδων” έγινε η υποδοχή του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Ο Χριστός μπαίνει στην πόλη χωρίς την βασιλική πολυτέλεια, καθισμένος επί πώλου όνου, αντί για ροδοπέταλα και τελετές, τα μικρά παιδιά κουνούν τα βάγια των φοινίκων, αντί να τον υποδεχτούν οι πολιτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες του τόπου.

Χαρακτηριστικό έθιμο της ημέρας είναι ο στολισμός των εκκλησιών με βάγια, ενώ μετά τη λειτουργία ο παπάς ευλογεί και δίνει στους πιστούς σταυρούς από βάγια, τους οποίους βάζουμε στα εικονίσματα ή όπου αλλού χρειαζόμαστε προστασία.

Όλοι οι Κοζανιώτες εκκλησιάζονται και παίρνουν Βάια (βάγια) από τον Παπά της ενορίας τους. Με αυτά στολίζουν όλα τα υπάρχοντά τους. Τα σπίτια, τα μαγαζιά, τα χωράφια ακόμη και τα κάρα τους (αυτοκίνητα σήμερα)!

Την Κυριακή των Βαΐων τρώγεται ψάρι, συνήθως γριβάδι ή αν δεν βρεθεί μπακαλιάρος.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ

Από το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων οι Κοζανιώτες παρακολουθούν στην εκκλησία τις ακολουθίες του Θείου Δράματος. Οι γιαγιάδες, κυρίως, έπαιρναν τα παιδιά του σπιτιού στην εκκλησία. Όλα τους κουβαλούσαν μικρά καρεκλάκια ή σκαμνάκια και όλα τους είχαν καλάθια. Τα καλάθια δεν ήταν τίποτε άλλο από κεριά περίτεχνα φκιαγμένα σε διάφορα σχήματα: καλαθιού, σταυρού, αυγού κλπ. που τα άναβαν και τα ξετύλιγαν σιγά – σιγά μέχρι το τέλος της ακολουθίας. Ήταν ένα «σόφισμα» των μεγάλων για να μην κάνουν αταξίες τα μικρά γιατί ήταν συνεχώς προσηλωμένα στο ξετύλιγμα του κεριού

Μεγάλη Δευτέρα

Την Μεγάλη Δευτέρα αρχίζουν οι εργασίες της καθαριότητας του σπιτιού και του περιβόλου του. Οι γυναίκες του σπιτιού ανασκουμπώνονται για να κάνουν τις «χρονιάτικες», τις πασχαλινές εργασίες. Καθαρίζουν όλο το σπίτι, γυαλίζουν τα πατώματα και τα τζάμια και λαμποκοπούν τα κουζινικά σκεύη τους.

Παλαιότερα ασβέστωναν και τους εξωτερικούς τοίχους του σπιτιού βάφοντας με λουλακί χρώμα τα «ζνάρια», το κάτω μέρος (70 – 80 εκατ.) του τοίχου δηλαδή.

Μεγάλη Τρίτη

Η λάτρα του σπιτιού κρατούσε μέχρι αργά το μεσημέρι της Μεγάλης Τρίτης και τελείωναν λίγο πριν ετοιμαστούν για να πάνε στην εκκλησία να παρακολουθήσουν τις ακολουθίες του Θείου Πάθους.

Το Τροπάριο της Κασσιανής

Το τροπάριο της Κασσιανής δεσπόζει στην ακολουθία της Μ. Τρίτης.

“Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή,… μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν, οδυρομένη μύρα σοι προ του ενταφιασμού κομίζει”. Μια γυναίκα αμαρτωλή, καταλαβαίνοντας την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, αναλαμβάνει το ρόλο της Μυροφόρου, και φέρνει στο Χριστό μύρα, πριν από τον ενταφιασμό Του. Με μια συγκλονιστική χειρονομία αγάπης, σιωπηλή, αλείφει με μύρο τα πόδια του Κυρίου, και τα σκουπίζει με τα δάκρυα και τα μαλλιά της, δείχνοντας μ’ αυτό τον τρόπο την έμπρακτη μετάνοιά της, την οποία ο Κύριος κάνει αποδεκτή! Μυροφόρος η πόρνη γυναίκα, στην ψυχή της οποίας παρέμεινε η ευαισθησία και η συναίσθηση της αμαρτωλότητας.

Επίσης, η Μ. Τρίτη είναι για την Εκκλησία αφορμή να θυμηθούμε την παραβολή των ταλάντων. Κάποιος άρχοντας πραγματοποιεί ένα μακρινό ταξίδι, και πριν φύγει μοιράζει στους δούλους του τμήματα από την περιουσία του. Στον ένα δίνει πέντε τάλαντα, στον άλλο δύο, στον τρίτο ένα. Μετά την επιστροφή του οι δούλοι του δίνουν λογαριασμό. Αυτός που πήρε πέντε τάλαντα, εργάστηκε και παραδίδει συνολικά δέκα, αυτό που πήρε δύο παραδίδει τέσσερα, ενώ αυτός που πήρε ένα, το επιστρέφει, διότι θεωρεί ότι ο κύριος του είναι σκληρός και θέλει να θερίσει εκεί που δεν έσπειρε. Τότε ο άρχοντας διατάσσει να του πάρουν το τάλαντο και να το δώσουν σ’ αυτόν που έχει τα δέκα και να τον τιμωρήσουν, αποκόπτοντάς τον ουσιαστικά από την κοινωνία με τους άλλους!

Η Εκκλησία προτείνει στον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει πως ότι ξεχωριστό έχει, του δόθηκε από τον Θεό για να το καλλιεργήσει προς όφελος δικό του, αλλά κυρίως, προς όφελος των άλλων.

Μεγάλη Τετάρτη

Την Μεγάλη Τετάρτη το πρωί γίνεται η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία και το απόγευμα ή το βράδυ γίνεται το Μυστήριο του Αγίου Ευχελαίου, όπου ο παπάς διαβάζει επτά Ευαγγέλια κι επτά ευχές για να ευλογήσει λάδι που το χρησιμοποιούμε για τη θεραπεία ψυχικών και σωματικών ασθενειών. Μετά την ακολουθία του Ευχελαίου ο ιερέας σταυρώνει τους πιστούς με λάδι στο μέτωπο, τα μάγουλα, το πρόσωπο και τα χέρια.

Το απόγευμα της Μεγάλης Τετάρτης ο Μητροπολίτης μεταβαίνει στον Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου για την ακολουθία του Νιπτήρα.

Μεγάλη Πέμπτη

Ο μυστικός δείπνος

Η Μ. Πέμπτη είναι η ημέρα του Μυστικού Δείπνου. Tο πρωί γίνεται η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και λέγεται για τους πιστούς ότι είναι καλό να λάβουν τη μέρα αυτή τη θεία κοινωνία.

Από τη Μεγάλη Πέμπτη, αρχίζουν κυρίως τα πασχαλινά έθιμα.Οι Κοζανιώτες την αποκαλούν Κόκκιαν’ Πέφτ’ και όχι Μεγάλη Πέμπτη γιατί τότε βάφονται τα κόκκινα αυγά.

Το κόκκινο αυγό

Βασική ασχολία της ημέρας είναι και το βάψιμο των Αυγών. Πάσχα δίχως κόκκινα αυγά δε γίνεται. Για αυτό και η Μεγάλη Πέμπτη λέγεται επίσης και Κόκκινη Πέμπτη ή ” ΚοκκινοΠέμπτη”.

Το βάψιμο των αυγών γίνεται με ορισμένη εθιμοτυπία. Σε πολλά μέρη, είναι συγκεκριμένος ο αριθμός αυγών που θα βάψουν και οι τρόποι και τα μέσα βαφής που θα χρησιμοποιήσουν.

Σε ορισμένες περιοχές διατηρούν και κάποιες δεισιδαιμονίες: ” πχ το δοχείο όπου βάφουν τα αυγά, πρέπει να είναι καινούριο, τη βαφή δεν την βγάζουν από το σπίτι, ούτε επιτρέπεται να τη χύσουν

‘Άλλοτε γυναίκες και άντρες ασχολούνταν με το γράψιμο ή το κέντημα των αυγών. Δηλαδή ζωγράφιζαν πάνω στα αυγά με λιωμένο κερί, πουλιά ή διάφορα άλλα σχήματα. Τα χρωματιστά αυγά τα λέμε «περδίκες». Τα κορίτσια βάζουν στα αυγά και φτερά από χαρτί χρωματιστό, τους βάζουν ουρά, μύτη από ζυμάρι σαν πουλί και το κρεμούν από την οροφή.

Το αυγό, που περικλείνει μέσα του μια ζωή, έχει μια δύναμη, που σύμφωνα με μια παλιά αντίληψη, μεταδίδεται σε ανθρώπους, ζώα και φυτά. Την έννοια αυτή έχουν και τα πασχαλινά αυγά, των οποίων η δύναμη ενισχύεται και από κάποια άλλα στοιχεία.

Για παράδειγμα, όλα τα κόκκινα αυγά, δεν έχουν την ίδια χάρη. ” Θαυμαστές ιδιότητες, έχει κυρίως το αυγό της Παναγίας, το πρώτο αυγό που θα βάψουν και θα το βάλουν στο εικονοστάσι του σπιτιού ” Με το αυγό της Παναγίας, οι γυναίκες σταυρώνουν τα παιδιά ενώ μερικές φορές το αυγό έχει και κάποιες ανατρεπτικές ιδιότητες. Όπως για παράδειγμα, αν το αυγό είναι τριών χρόνων και τοποθετηθεί στην κοιλιά εγκύου γυναίκας ή ζώου, αποτρέπεται το ενδεχόμενο αποβολής ”

Τα λαήνια

Παλαιότερα οι γονείς αγόραζαν στα παιδιά τους μικρά λαήνια. Με τα λαήνια αυτά τα παιδιά κουβαλούσαν νερό από επτά βρύσες της Κοζάνης για να βαφτούν τα αυγά. Τα λαήνια δεν χωρούσαν περισσότερο από μισό λίτρο νερό και ήταν στολισμένα με χαριτωμένα πολύχρωμα σχέδια.

Ο στολισμός του Επιτάφιου

Τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν τη Νύχτα διαβάζονται τα δώδεκα Ευαγγέλια και γίνεται η τελετή της Σταύρωσης του Χριστού, η συγκίνηση της λαϊκής ψυχής για το θείο δράμα κορυφώνεται. Σε πολλά μέρη γυναίκες και κορίτσια, διανυκτερεύουν στην εκκλησία, “φυλάγουν και μοιρολογούν το Χριστό” όπως συνηθίζουν να κάνουν για κάθε αγαπημένο τους νεκρό.

Η εξαιρετική ιερότητα των όσων τελούνται στις λειτουργίες της Μ. Πέμπτης και της Μ. Παρασκευής, προσδίδει κατά τη λαϊκή πίστη, σε όλα τα αντικείμενα της λατρείας, (ύψωμα, λάδι, λουλούδια, κεριά) ξεχωριστή θεία δύναμη

Η επίσκεψη στα εξωκλήσια

Ένα άλλο έθιμο, που δεν ξέρω αν γίνεται πουθενά αλλού στον Ελλαδικό χώρο, είναι η επίσκεψη στα εξωκλήσια.

Μετά το τέλος της Σταύρωσης, την Μεγάλη Πέμπτη, οι Κοζανιώτες επισκέπτονται 3, 5 ή 7 εξωκλήσια. Ανάβουν το κεράκι τους και φέρνουν λουλούδια ή στεφάνια στον Εσταυρωμένο. Αρκετοί είναι αυτοί που Τον ξενυχτούν…

Μεγάλη Παρασκευή

Η Μεγάλη Παρασκευή, είναι ημέρα απόλυτης αργίας και νηστείας. Τρώνε εφτάζυμο ψωμί, ελιές, κρεμμύδι ή πράσο, τουρσιά, χαλβά κτλ. και δεν «στρώνουν» τραπέζι.

Σχεδόν ολόκληρη η μέρα, αφιερώνεται στην Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου και στην Ακολουθία του Επιταφίου. Ο λαός ζει με κατάνυξη το θείο δράμα. Η έντονη του επιθυμία να συμμετάσχει στο πάθος του Κυρίου, διαφαίνεται και από κάποιες απλές, ωστόσο χαρακτηριστικές του πράξεις, τη Μεγάλη Εβδομάδα.

Όταν κατά το μεσημέρι, γίνει η Αποκαθήλωση και εκτεθεί σε προσκύνημα η χρυσοΰφαντη παράσταση του νεκρού Ιησού, πάνω σε φορητό κουβούκλιο, τότε αρχίζει ο στολισμός του Επιταφίου. Το στολισμό κάνουν τα κορίτσια της ενορίας, με άνθη της άνοιξης: βιολέτες, μενεξέδες, τριαντάφυλλα, λεμονανθοί. Όλα τα λουλούδια πλέκονται σε στεφάνια και γιρλάντες και ο Επιτάφιος γίνεται όλος μια κορόνα από άνθη.

Σε πολλούς τόπους, τα κορίτσια ενώ στολίζουν τον Επιτάφιο, ψάλλουν το μοιρολόγι της Παναγίας, μεγάλο θρησκευτικό τραγούδι που ιστορεί τη σταύρωση του Ιησού και εκφράζει τον πόνο της Αγίας του Μητέρας.

Και αμέσως αρχίζει η συρροή του κόσμου και το προσκύνημα του Επιταφίου. Κοπέλες με καλάθια γεμάτα λουλούδια στέκονται κοντά του και ραίνουν με μύρα το νεκρό Ιησού. Οι προσκυνητές, προπάντων γυναίκες και παιδιά αφού φιληθούν, περνούν κάτω από τον Επιτάφιο, “για να τους πιάσει η χάρη “όπως λένε.

Από το μεσημέρι και μετά οι νονοί στέλνουν τα δώρα στα βαπτιστήρια τους: ρούχα, παπούτσια, λαμπάδες, τσουρέκι, αυγό. Δεν μπορείτε να φανταστείτε με τι ανυπομονησία περιμένουν τα μικρά! Θα τα φορέσουν για να χαιρετήσουν τον Επιτάφιο!

Τις ίδιες ώρες γίνεται και ένα άλλο: Δείχνονται τα αρραβωνιάσματα! Η νύφη μαζί με τη μητέρα της επισκέπτονται τα πεθερικά (με τους οποίους «έδωκαν λόγο»). Οι δυό τους βάζουν τη νύφη στη μέση και πάνε να προσκυνήσουν τον Επιτάφιο όλων των εκκλησιών της Κοζάνης περνώντας από τους κεντρικότερους δρόμους. Με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτονται τα αρραβωνιάσματα!

Όταν νυχτώσει αρχίζει η ακολουθία και η περιφορά του Επιταφίου. Η πομπή σχηματίζεται από τα Εξαπτέρυγα και το Σταυρό μπροστά , τον Επιτάφιο και τους ιερείς πιο πίσω. Στις πόλεις προηγούνται οι μουσικοί, παίζοντας πένθιμα εμβατήρια. Ο κόσμος που ακολουθεί κρατάει στα χέρια αναμμένες λαμπάδες. Κατά διαστήματα η πομπή σταματά σε πλατείες και σταυροδρόμια και εκεί οι ιερείς ψάλλουν δεήσεις.

Ο νουνός στέλνει τα δώρα στο βαπτιστήρι

Οι αρραβωνιασμένες χαιρετούν όλους τους Επιτάφιους για να «δείξουν τον αρραβώνα. Τότε πρωτοφοριούνται τα Πασχαλιάτικα ρούχα και Παπούτσια των μικρών. Φαγητό στα όρθια: κρεμμύδι, τσουράκ’, ελιές κτλ.

Μέγα Σάββατο

Το πρωί γίνεται η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, είναι η προαναγγελία του μεγάλου γεγονότος και το βράδυ γίνεται η Ακολουθία της Αναστάσεως. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα, όλα τα φώτα της εκκλησίας σβήνουν και πέφτει παντού σκοτάδι. Στις 12 το βράδυ, ο ιερέας ψάλλει το “Δεύτε λάβετε φως” και βγαίνει με τη λαμπάδα του αναμμένη μέσα από την Ωραία Πύλη και δίνει φως στους εκκλησιαζόμενους.

Στη συνέχεια οι πιστοί βγαίνουν έξω από την εκκλησία, όπου ο παπάς διαβάζει το Ευαγγέλιο της Αναστάσεως και μόλις τελειώσει ψάλλει το “Χριστός Ανέστη…” Αμέσως μετά αρχίζουν να πέφτουν πυροτεχνήματα και βεγγαλικά. Μετά την Ανάσταση, οι πιστοί μεταφέρουν στο σπίτι τους το Άγιο Φως. Στην είσοδο του σπιτιού τους, κάνουν, με τον καπνό της λαμπάδας, το σχήμα του σταυρού.

Μετά ανάβουν το καντήλι και προσπαθούν να το κρατήσουν τουλάχιστον τρεις με σαράντα ημέρες. Στη συνέχεια κάθονται στο Πασχαλινό τραπέζι. Στην Κοζάνη τρώνε μια ελαφριά σούπα για πρώτο πιάτο αφού τσουγκρίζουν κόκκινα αυγά. Το κυρίως πιάτο είναι το «Τσιτσιλάτο» (δες τη συνταγή παρακάτω).

Ανάσταση στα νεκροταφεία

Οι μισοί σχεδόν Κοζανιώτες κάνουν Ανάσταση τα μεσάνυχτα μαζί με τους νεκρούς τους στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου!

Άνδρες, Γυναίκες, παιδιά, ακόμη και στενοί συγγενείς συγκεντρώνονται γύρω από το μνήμα του νεκρού τους με αναμμένη τη λαμπάδα τους και περιμένουν το «Χριστός Ανέστη!». Μάλιστα δεν ξεχνούν να βάλουν και ένα κόκκινο αυγό πάνω στο μνήμα για να χορτάσει το χαμένο μέλος της οικογένειας.

Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

Μετά τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου και τις πρώτες πρωινές ώρες της Κυριακής του Πάσχα οι πιστοί κατά παλιά συνήθεια, μόλις επιστρέψουν από την Εκκλησία, παρακάθονται σε πρόγευμα και γεύονται κάποια πατροπαράδοτα φαγητά: μαγειρίτσα και σαλάτα με σαρδέλες ή ψητό της κατσαρόλας σε πολλά μέρη, τυρόπιτα και γαλατόπιτα στην Ήπειρο κ.α..

Σαν πρώτο όμως φαγητό τρώνε παντού κόκκινο αυγό, σύμφωνα με το τάμα που έκαναν το βράδυ της Αποκριάς: “με τ’ αυγό να τα’ ανοίξω!”.

Είναι κοινή συνήθεια να τσουγκρίζουν τα αυγά, δηλ. να κτυπά ο ένας τ’ αυγό του άλλου, μύτη με μύτη κ.λ.π. Τότε παίρνουν από το εικονοστάσι το κόκκινο αυγό του περασμένου χρόνου και τοποθετούν ένα καινούργιο.

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η Δεύτερη Ανάσταση και ο χορός των γερόντων είναι άλλο ένα από τα έθιμα της Κοζάνης που είναι μοναδικό στην Ελλάδα.

Σημαντικότερο στοιχείο του εθίμου είναι η ένδυση του Μητροπολίτη με την αρχιερατική του στολή, ενώ το σημαντικότερο είναι ο «χορός των γερόντων» γιατί γέροντες, κυρίως, συγκεντρώνονται στην αυλή του Μητροπολιτικού μεγάρου.

Σύμφωνα με το έθιμο το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, αρχίζει η τελετή της «ένδυσης» του Μητροπολίτη που βοηθείται από τους διακόνους. Συγχρόνως ιεροψάλτες ψάλλουν. Μόλις ο Μητροπολίτης ντυθεί με το πρώτο ένδυμα οι γέροντες ξεκινούν ένα χορό τραγουδώντας

«Σήμιρα κι άιντι Γιάννο μου
Σήμιρα Χριστός Ανέστη!..………»

Στη συνέχεια Ο Μητροπολίτης φοράει το δεύτερο «ένδυμα», το τρίτο κτλ ενώ οι ψάλτες συνεχώς ψάλλουν. Σε κάθε «ένδυμα του Μητροπολίτη οι Κοζανιώτες ανταπαντούν.

Όταν τελειώσει η διαδικασία, ο Μητροπολίτης ξεκινάει να μεταβεί στον Άγιο Νικόλαο για τη Δεύτερη Ανάσταση. Σχηματίζεται μία πομπή στην οποία προηγείται η «ΠΑΝΔΩΡΑ», ακολουθούν οι «Αναστάσεις» όλων των εκκλησιών της Κοζάνης, ο κλήρος και οι πιστοί.

Μετά τη λειτουργία της Δεύτερης Ανάστασης (το ευαγγέλιο λέγεται σε 12 γλώσσες!) όλοι επιστρέφουν στο «Δεσποτικό», φιλούν το χέρι του Δεσπότη κι αυτός τους δίνει ένα κόκκινο αυγό τυλιγμένο σε τούλι.

Η “ΑΔΕΛΦΟΠΟΙΪΑ”

Την Κυριακή του Πάσχα, μία μέρα που τόσο φανερά εκδηλώνεται η χριστιανική αγάπη, συνήθιζαν άλλοτε να συνάπτουν και την σχέση της αδελφοποιΐας, η οποία ανυψώνει τη φιλία σε δεσμό αδελφικής αγάπης. Είναι δε αξιοσημείωτο, ότι η πράξη αυτή ελάμβανε την μορφή πραγματικής ιεροτελεστίας. Όπως αναφέρουν παλαιοί Αθηναιοδίφες, στην Αθήνα (άλλοτε) στον Εσπερινό της Λαμπρής γινόντουσαν οι αδερφοποιτοί. Έπρεπε να έχουν κι ένα κορίτσι μαζί τους. Ο παπάς, αφού τους διάβαζε, τους όρκιζε στο Ευαγγέλιο, τους περίζωναν μ’ ένα μακρύ κόκκινο ζωνάρι και τους τράβαγαν προς το ιερό. Ύστερα, φιλούσαν ο ένας τον άλλον, φιλούσαν και τον παπά στο χέρι και γίνονταν αδερφοποιτοί”. Το κορίτσι απ’ τη στιγμήν αυτή το είχαν σαν αδελφή (σταυραδερφή).

Αλλού οι αδερφοποιτοί σταύρωναν τα αίματά τους, δηλ. άνοιγαν τις φλέβες τους και αναμείγνυαν το αίμα τους.

Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΘΩΜΑ

Το απόγευμα της Κυριακής του Θωμά γίνεται η Λιτάνευση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας της Ζντανιώτισας (Ελεούσα η Παντάνασσας). Την εικόνα της Παναγίας την φέρνουν καβαλάρηδες που για το λόγο αυτό μεταβαίνουν στο μοναστήρι από την προηγούμενη εκκλησιάζονται και διανυκτερεύουν εκεί. Το επόμενο πρωί, αφού εκκλησιαστούν, παραλαμβάνουν το εικόνισμα και το μεταφέρουν στον Άγιο Κωνσταντίνο της Κοζάνης το απόγευμα της Παρασκευής, εορτής της Ζωοδόχου Πηγής.

Το δρομολόγιο της λιτανείας είναι πάντοτε το ίδιο. Στον Άγιο Κωνσταντίνο ψάλλετε το πρώτο μέρος του Εσπερινού και σχηματίζεται η Ιερή πομπή που διέρχεται τους δρόμους της Κοζάνης για να καταλήξει στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου, όπου ψάλετε το δεύτερο μέρος του Εσπερινού. Σε όλη τη διαδρομή οι πιστοί κρατούν αναμμένες λαμπάδες, αυτές που περίσσεψαν από την Ανάσταση.

Ο λόγος της λιτανείας και η διαδρομή της έχουν την εξήγησή τους. Λέγεται ότι το 1918 είχε πέσει επιδημία γρίπης στην Κοζάνη και πάρα πολλοί Κοζανιώτες πέθαναν τότε. Ζήτησαν να ρθεί το Εικόνισμα της Παναγίας Ελεούσας της Παντάνασσας για τους προστατέψει με τη Χάρη Της.

Ο μοναχός που τη μετέφερε σταμάτησε στα τρία δέντρα που βρίσκονταν στον περίβολο του Αγίου Κωνσταντίνου για να ξεκουραστεί και να ξεδιψάσει και ακούμπησε το εικόνισμα στη ρίζα των δέντρων. Όταν επιχείρησε να την πάρει για να την μεταφέρει στον Άγιο Νικόλαο δεν τα κατάφερε. Η εικόνα είχε «κολλήσει» και όσα κι αν προσπάθησε δεν μπόρεσε να την ξεκολλήσει. Αναγκάστηκε να πάει στον τότε Μητροπολίτη και να του εξηγήσει το συμβάν.

Ο Μητροπολίτης πήγε στον Άγιο Κωνσταντίνο, έκανε δέηση και, Ώ του θαύματος, η εικόνα ξεκόλλησε. Την μετέφεραν τότε όλοι οι Χριστιανοί στον άγιο Νικόλαο όπου έκαναν αγρυπνία. Από τότε η τελετή και το δρομολόγιο παραμένουν αναλλοίωτα. Το εικόνισμα της Παναγίας επιστρέφει στο μοναστήρι, πάλι με καβαλάρηδες την 7η Σεπτεμβρίου, παραμονές της Εορτής Της.

Τσιτσιλάτου

ΥΛΙΚΑ

· ½ ή Ό αρνάκι γάλακτος.
· 1 ολόκληρη συκωταριά (μαζί με τα έντερα).
· ½ κιλό σπανάκι.
· 1 ½ κιλό φρέσκα κρεμμυδάκια.
· 1 φλιτζάνι του τσαγιού ελαιόλαδο.
· 1 κουτάλι τοματοπελτές αραιωμένος σε ζεστό νερό.
· Μία κουταλιά ξηρό δυόσμο.
· Αλατοπίπερο.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Σε ένα βαθύ ταψί βάζουμε το αρνάκι να ψήνεται ανάποδα (δηλαδή με το εσωτερικό προς τα επάνω. Παράλληλα ζεματίζουμε το σπανάκι και το στραγγίζουμε στο τρυπητό. Σε μία άλλη κατσαρόλα ζεσταίνουμε το λάδι και ρίχνουμε τα κρεμμυδάκια μαζί με το πράσινο μέρος τους που είναι κομμένα σε χοντρές ροδέλες.

Έχουμε πλύνει τη συκωταριά και έχουμε καθαρίσει καλά τα έντερα. Την συκωταριά τη ζεματίζουμε σε καυτό νερό και κατόπιν την ψιλοκόβουμε. Τα έντερα δεν τα ζεματίζουμε. Μόνο τα ψιλοκόβουμε.

Βγάζουμε το αρνάκι από το φούρνο και το βγάζουμε σε ένα άλλο ταψί. Στο ταψί που σιγοψήθηκε το αρνάκι ρίχνουμε όλα τα υπόλοιπα υλικά (δηλ. το σπανάκι, τα μαλακωμένα κρεμμυδάκια, την ψιλοκομμένη συκωταριά με τα ψιλοκομμένα έντερα, τον δυόσμο και τον αραιωμένο τοματοπελτέ), τα ανακατεύουμε καλά και τα περιχύνουμε με το λάδι. Από πάνω τοποθετούμε από την εξωτερική τώρα πλευρά το μισοψημένο αρνάκι.Τα ψήνουμε στους 220 βαθμούς έως ότου ροδοκοκκινίσει το αρνάκι και μείνουν τα υπόλοιπα υλικά μόνο με το λάδι.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Είναι το επίσημο φαγητό των Κοζανιωτών το βράδυ της Αναστάσεως μετά την απαραίτητη σούπα.

Κοκορέτσι
ΥΛΙΚΑ

2 αρνίσιες (με γλυκάδια) συκωταριές
επιπλέον γλυκάδια
2 αρνίσιες σκέπες
2 κιλά εντεράκια αρνίσια
2 λεμόνια Χυμός λεμονιού
Ρίγανη
Αλάτι
Πιπέρι

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Πλένετε τα έντερα καλά και με βελόνα πλεξίματος ή μολύβι τα γυρίζετε μέσα-έξω και τα ξαναπλένετε. (Το πλύσιμο γίνεται καλύτερα αν εφαρμόσετε τη μία άκρη από τα έντερα στη βρύση σας ή σε ένα χωνί.)
Τα βάζετε σε λεκανίτσα με το χυμό λεμονιού, να ασπρίσουν και να σφίξουν.
Κόβετε τα εντόσθια σε μέτριο μέγεθος και τα αφήνετε να στραγγίσουν.
Τα αλατοπιπερώνετε, πασπαλίζετε με τη ρίγανη και αρχίζετε να τα περνάτε στη σούβλα εναλλάξ. Στις άκρες τοποθετούμε τα κομμάτια της καρδιάς.
Όταν τελειώσετε, τα πιέζετε να μην μείνουν κενά.
Τα τυλίγετε γύρω-γύρω με τις σκέπες και πάνω από τις σκέπες τυλίγετε σφιχτά τα έντερα (Πρώτα τυλίγουμε 5 – 6 φορές το έντερο κατά μήκος της σούβλας και μετά συνεχίζουμε κάθετα στη σούβλα)

Αν δεν ψήσετε στα κάρβουνα, μπορείτε προσεκτικά να τραβήξετε τη σούβλα και να βάλετε το κοκορέτσι σε ταψί να ψηθεί στον φούρνο.
Μην προσθέσετε νερό, γιατί “βγάζει” πολλά υγρά.
Αλείφετε συχνά με τους χυμούς που υπάρχουν στο ταψί για να μη στεγνώσουν τα έντερα.

Σπληνάντιρου

Υλικά

Το παχύ έντερο μεγάλης κατσίκας
Μία συκωταριά
Ρίγανη
Αλάτι
Πιπέρι

Παρασκευή

Πλένουμε πολύ καλά το παχύ έντερο και το δένουμε σφιχτά από την μία άκρη.
Κόβουμε τη συκωταριά σε λωρίδες, τις αλατοπιπερώνουμε μαζί με τη ρίγανη και αρχίζουμε να τις τοποθετούμε στο έντερο εναλλάξ: συκώτι, πλεμόνι, γλυκάδι… πιέζοντας ώστε να γίνει ένα είδος χονδρού λουκάνικου.

Όταν τελειώσουμε, δένουμε και την άλλη άκρη σφιχτά και τοποθετούμε το γεμισμένο έντερο σε ένα ταψί με λίγο νερό και λίγο λάδι στους 200ο C για 30 – 40 λεπτά περίπου. Κάπου – κάπου το αναποδογυρίζουμε για να μη στεγνώσει. Σερβίρεται σε ροδέλες όπως και το κοκορέτσι.

Τσουρέκια

Υλικά

2 ½ κιλά σκληρό αλεύρι
1 κοφτό κουταλάκι αλάτι
180 γρ. μαγιά φούρνου (τρία καλουπάκια ΖΑΝΑΕ)
1 λίτρο χλιαρό γάλα
12 αυγά
750 γρ. ζάχαρη
500 γρ. βούτυρο λιωμένο
1 φακελάκι κακουλέ
1 φακελάκι μαχλέπι
1 φακελάκι βανίλια
2 κρόκους αυγών διαλυμένους σε λίγο νερό
αμυγδαλόψιχα σε φολίδες ή (αν θέλετε) σησάμι

Εκτέλεση

Διαλύετε τη μαγιά μέσα στο χλιαρό γάλα μαζί με το αλάτι και 1 κουταλάκι ζάχαρη. Προσθέτετε 3-4 φλιτζάνια αλεύρι και αναμιγνύετε καλά. Βάζετε το προζύμι σε ζεστό μέρος και το σκεπάζετε για να “πιάσει”. (Μόλις το προζύμι κάνει στην επιφάνεια του τρύπες είναι έτοιμο). Βάζετε το υπόλοιπο αλεύρι σε μια μεγάλη λεκάνη, κάνετε μια λακκούβα στη μέση και βάζετε εκεί το προζύμι. Χτυπάτε σ’ ένα μπολ τα αυγά με τη ζάχαρη και το βούτυρο. Προσθέτετε επίσης τη βανίλια, το μαχλέπι και το κακουλέ (καλά στουμπισμένα) και τα ρίχνετε το μίγμα στη λεκάνη. Ζυμώνετε τη ζύμη καλά, ώσπου να γίνει ομοιογενής και να ξεκολλάει από τα τοιχώματα της λεκάνης. Στη συνέχεια τη σκεπάζετε με ζελατίνη και την αφήνετε μερικές ώρες σε ζεστό μέρος 35ο – 40ο C μέχρι να διπλασιασθεί σε όγκο. Όταν η ζύμη φουσκώσει, την πλάθετε σε πλεξούδες και τα βάζετε σε μεγάλο βουτυρωμένο ταψί. Σκεπάζετε το ταψί με λαδόχαρτο και αφήνετε τα τσουρέκια σε ζεστό μέρος να φουσκώσουν (1-2 ώρες). Τα αλείφετε με τους κρόκους, τα πασπαλίζετε με την αμυγδαλόψιχα ή το σησάμι και τα ψήνετε για 35-45 λεπτά σε φούρνο προθερμασμένο στους 200C.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δημόπουλου Ιωαν. : Τα παρά τον Αλιάκμονα Εκκλησιαστικά.
Ηλιαδέλη Στρ. : Η Δεύτερη Ανάσταση στην Κοζάνη, στα «ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ».
Παπασιώπη Λεων. : Η παλιά η Κοζάνη.
Παρδάλη Ηλία : Ξεχασμένα Κοζανιώτικα έθιμα
Σιαμπανόπουλου Κων. : Οι Λαζαρίνες.

© lias για το giapraki.com 2006